
قَهوه نوعی نوشیدنی رایج است که از دانههای بوداده و آسیاب شدهٔ گیاه قهوه بدست میآید، گیاه قهوه بومی مناطق نیمه گرمسیری آمریکا و برخی از جزایر جنوب و جنوب شرق آسیا از یمن و اتیوپی به سایر نقاط جهان پراکنده شد و در حال حاضر در بیش از ۷۰ کشور کِشت میشود که در درجهٔ اول مناطق استوایی آمریکا، جنوب شرقی آسیا، هند و آفریقا است، هنگام رسیدن میوهٔ گیاه قهوه دانههای قهوه را برداشت و فرآوری میکنند، دانههای قهوهٔ خشک شده به درجات مختلف برشته میشوند، بسته به عطر و طعم مورد نظر درجهبندیهای مختلفی برای این محصول در نظر گرفته شده است، قهوه کمی اسیدی است و میتواند به علّت داشتن کافئین بالا موجب تحریک انسان گردد، قهوۀ عربیکا (Arabica) خالصترین و معروفترین نوع قهوه در دنیا میباشد ، نوشیدنی قهوه به عنوان جایگزینی برای نوشیدنیهای الکلی استفاده میشد، این نوشیدنی از قرن ۱۳ میلادی بسیار محبوب و مقبول شد و تا اوایل قرن ۱۵ میلادی در مصر، شام و عثمانی بسیار مصرف میگردید و در همهٔ این شهرها قهوهخانههایی برپا شد، مقامات مذهبی در مَکّه، قاهره و استانبول تلاش کردند تا مصرف آن را ممنوع کنند، شیخها بر سر شباهت اثرات قهوه و الکل بحث میکردند و برخی به این اشاره میکردند که دست به دست کردن قوری قهوه، بیشباهت به دست به دست کردن پیالۀ شراب، نوشیدنی ممنوعه در اسلام نیست امّا در آخر با نوشیدن قهوه موافقت کردند، قهوه از ۲ مسیر به اروپا راه یافت، نخست از طریق تجارت زمینی امپراتوری عثمانی و سپس از طریق تجارت دریایی؛ از بندرهای یمن و شاخ آفریقا پس از آغاز قرن ۱۷، گیاه قهوه که با قاچاق دانههای بسیار حاصلخیز به کشور هند راه یافته بود، تقریباً در سال ۱۶۵۰ میلادی قهوه به کشور انگلستان وارد میشد و قهوهخانهها در شهرهای آکسفورد و لندن تأسیس شدند، کشت گیاه قهوه در انگلستان از همان زمان آغاز گردید، امّا آفات و شرایط نامناسب جوّی، گیاهان قهوه را نابود نمود و انگلیسیها مجبور شدند بجای کشت قهوه، به کشت چای روی بیاورند، در ابتدا در اروپا به قهوه به عنوان نوشیدنی مسلمانان با دیدهٔ شک نگریسته میشد ولی گفته میشود که در حدود سال ۱۶۰۰ پاپ کلمنت هشتم چنان از یک فنجان قهوه لذّت برد که انحصار آن در دست مسلمانان را خطایی بزرگ دانست و خواستار تعمید دادن آن شد نوشیدن قهوه در اُتریش پس از شکست حصر وین در سال ۱۶۸۳ و مصادرهٔ ذخیرهٔ بزرگی از قهوه از ترکهای شکست خورده افزایش شدیدی یافت تا قبل از آغاز قرن ۱۸ میلادی استفاده از نوشیدنی قهوه در سراسر اروپا رایج شده بود، کشورهای اروپایی این گیاه را به مناطق گرمسیری معرفی کردند تا این کشورها نسبت به کشت و تولید انبوه گیاه قهوه اقدام نمایند در اروپا هم مانند خاورمیانه و ایران قهوهخانهها به مکانی برای معاشرت، مطالعه و تبادل نظر دربارهٔ موضوعات روز بدل شد، چارلز دوّم پادشاه انگلستان قهوهخانهها را مکانی برای ملاقات خائنان و نشر شایعات معرّفی میکرد
دانههایی که دَم میکنید از دانههای کوچک شدۀ درخت قهوه است که بعد از جداسازی از درخت به شکلی که ما میبینیم در میآید قسمت روکش خارجی آن Exocarp و لایۀ زیرین آن Mesocarp به نازکی کاغذ و در لایه داخلی Parenchyma نام دارد، هستۀ قهوه از ۲ بخش تشکیل شده که در کنار هم قرار میگیرند و روی هر کدام را لایهای پوشانده است که اسم زیستمحیطی آن Spermoderm نام دارد امّا به طور کلّی در سیستم بازار جهانی به لایه نقره ای مشهور است، چندین گونه از درختچهٔ قهوه وجود دارد که دانهها یا همان میوهٔ قهوه از آنها استخراج میشود ۲ گونهٔ اصلی تجاری بیشتر کِشت میشود که یکی معروف به قهوهٔ عربیکا است که مورد توجّهترین گونه است و بومی ارتفاعات جنوب غربی اِتیوپی و فلات بوما در جنوب شرقی سودان است و احتمالاً کوه مارسابیت در شمال کنیا میباشد، نوع دیگر گونهٔ قهوهٔ کانیفورا است که بومی نواحی غربی و مرکزی زیر صحرای آفریقا از گینه تا اوگاندا و سودان جنوبی میباشد، چندین گونهٔ دیگر هم وجود دارد که کمتر مطرح هستند از جمله لیبریکا، موریتیانا، راکیموسا و استنوفیلا، تمام گیاهان قهوه در خانوادهٔ بزرگ روناسیان قرار دارند که درخت و در حقیقت درختچههایی همیشه سبز هستند که ممکن است تا ۵ متر رشد داشته باشند برگهای درختچهٔ قهوه سبز تیره و براق میباشد و معمولاً بین ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر طول و ۶ سانتیمتر ممکن است گسترش داشته باشند، برگها اغلب ساده هستند و خوشههای گل به رنگ سفید معطّر است، مادگی گیاه شامل تخمدان تحتانی است که مشخصهٔ روناسیان میباشد، گلها اغلب بیضی شکل و اندازهٔ آنها حدود ۱.۵ سانتیمتر میباشد، میوهٔ نارس قهوه به رنگ سبز است و در ادامه تبدیل به رنگ زرد میشوند و در هنگام رسیدن تبدیل به رنگ قرمز میشوند، هر میوهٔ قهوه شامل ۲ دانه است و در ۵ تا ۱۰ در صد میوهها تنها یکدانه وجود دارد انواع میوههای قهوه در گونهٔ عربیکا بین ۶ تا ۸ ماه میرسند و قابل چیدن هستند در حالی که در قهوهٔ روبوستا حدود ۹ تا ۱۱ ماه زمان میبرد، میوهها را معمولاً به کمک نور خورشید خشک میکنند اما روشهای صنعتی هم برای این کار وجود دارد، قهوهٔ عربیکا عمدتاً خودش گرده افشانی میکند و قهوهٔ کانیفورا و لیبریکا نیاز به پیوند دارند و باید به روش رویشی تکثیر شوند از جمله قلمِه زدن و پیوند و جوانه زدن که از روشهای معمول تکثیر رویشی است، مرغوبترین قهوه که طعم و بویی منحصربفرد دارد از بوتهای به نام عربیکا به دست میآید که قدیمیترین نوع قهوهاست و در ارتفاع ۴۰۰۰ تا ۶۰۰۰ متر بالاتر از سطح دریا رشد میکند، حدود ۷۵٪ از کلّ قهوهای که در جهان کِشت میشود عربیکا است، قدیمیترین نوع قهوهٔ عربیکا جاوه است که امروزه نام آن شناخته شده محسوب میشود، نوع دیگری از قهوه روبوستا نام دارد که در بلندی ۲۵۰۰ پایی رشد میکند و بیشتر ازعربیکا تحمّل سرما را دارد، میزان کافئین روبوستا دو برابر عربیکا است اگرچه بو و طعم آن در ردۀ پایینتری قرار دارد و ارزانتر است، روبوستا حدود ۲۵٪ از کِشت قهوه جهان را تشکیل میدهد، نوع مرغوب آن هم برای تهیه اسپرسو به کار میرود، نوع دیگری از قهوه که در آفریقای غربی میروید لیبریکا نام دارد که درصد بسیار اندکی از دانههای قهوه از این نوع هستند
تاریخ قطعی ورود قهوه به ایران معلوم نیست امّا چون در آغاز پادشاهی شاه عبّاس قهوهخانه در ایران وجود داشته ممکن است که نوشیدن قهوه از عهد شاه طهماسب اوّل در ایران معمول شده باشد، قهوه در زمان صفویّه جای خود را در میان نوشیدنیهای روزانه ایرانیها باز کرد و نمونهای است از ورود ایران به شبکه اقتصادی جهانی آن دوران، تا قرن ۱۹ که چای به نوشیدنی غالب مردم تبدیل شد و هنوز در ایران کلمهٔ قهوهخانه حتّی به مکانهایی که در آن چای سرو میشود هم گفته میشود که نشان میدهد قهوه در ایران متداولتر از چای بوده یا قبل از ورود چای پای خود را به ایران باز کرده همچنان این مادۀ سیاه و تلخ بسته به منطقهٔ جغرافیایی و طبقهٔ اجتماعی دوستداران خود را داشت است، امروزه نوشیدن انواع قهوه از جمله قهوه فرانسه، اسپرسو، کاپوچینو و قهوه فوری و شیر قهوه طرفداران زیادی پیدا کرده، البتّه قهوه تُرک بهخاطر محبوبیّت میان ایرانیان ارمنی از گذشته در میان مردم رایج بوده و به واسطه فالِ قهوه جایگاه خاص خود را داشته قهوه از قرن ۹ میلادی در ایران نوشیده میشد، امروزه بزرگترین کشورهای تولیدکنندهٔ قهوه عبارتند از: پورتوریکو، برزیل، کلمبیا، ویتنام، اندونزی، مکزیک، و هند. البتّه در ۷۰ کشور دیگر هم قهوه تولید میشود، ولی میزان تولید آن کشورها کمتر است، بزرگترین واردکنندگان قهوه ایالات متحده آمریکا، آلمان، ژاپن، فرانسه، ایتالیا، و اسپانیا میباشند، بیشترین میزان مصرف سرانهٔ قهوه در کشورهای فنلاند ۱۱ کیلوگرم، دانمارک ۹.۷ کیلوگرم ، نروژ ۹.۵ کیلوگرم، سوئد ۸.۶ کیلوگرم و استرالیا ۷.۸ کیلوگرم گزارش شده است، ایالات متحدهٔ آمریکا با اینکه بزرگترین واردکنندهٔ قهوه است امّا مصرف سرانهٔ آن تنها ۴.۱ کیلوگرم است
• در هر ۱۰۰ گرم از دانه قهوه:
- انرژی ۰.۴۸ کیلوکالری
- کربوهیدرات ۰ گرم
- قند ۰ گرم
- فیبر ۰ گرم
- چربی ۰.۰۲ گرم
- پروتئین ۰.۱۲ گرم
- آب ۹۹.۳۹ گرم
- کافئین ۴۰ میلیگرم
- ویتامین B1 یا تیامین ۰.۰۱۴ میلیگرم
- ویتامین B2 یا ریبوفلاوین ۰.۰۷۶ میلیگرم
- ویتامین B3 یا نیاسین ۰.۱۹۱ میلیگرم
- ویتامین B6 ۰.۰۰۱ میلیگرم
- اسیدفولیک یا ویتامین B9 ۲ میکروگرم
- ویتامین C ۰ میلیگرم
- ویتامین E ۰.۰۱ میلیگرم
- ویتامین K ۰.۱ میکروگرم
- کلسیم ۲ میلیگرم
- آهن ۰.۰۱ میلیگرم
- منیزیم ۳ میلیگرم
- فسفر ۳ میلیگرم
- پتاسیم ۴۹ میلیگرم
- سدیم ۲ میلیگرم
- روی ۰.۰۲ میلیگرم
-
قهوه و آثار آن بر روی بدن
تحقیقات نشان داده است که کافئین عصر گاهی نه تنها باعث اختلال خواب میشود بلکه ساعت زیستی ۲۴ ساعتهٔ بدن انسان را نیز به هم ریخته و از نو به کار میاندازد این ساعت مجموعهای از سیگنالهای مولکولی است که بدن را در برنامهٔ ۲۴ ساعته اش منظم نگه میدارد، نوشیدن قهوهای معادل ۲ برابر یک قهوه اسپرسو در ۳ ساعت قبل از خواب ساعت بدن را بطور متوسط حدود ۴۰ دقیقه به عقب میکشد برای جبران این موضوع میتوان به قهوه شیر اضافه کرد، در واقع ترکیب شیر با قهوه باعث از بین رفتن اثر کافئین موجود در قهوه میشود
• یکی از خواص قهوه دارا بودن کافئین است، این ماده یکی از معدود مواد طبیعی است که خاصیت چربی سوزی آن در عمل اثبات شده است، مطالعات متعدّد نشان میدهد کافئین میتواند میزان سوخت و ساز بدن را ۳ تا ۱۱ درصد بالا ببرد
• بر اساس مشاهدات علمی که روی قهوه در سال ۲۰۱۶ انجام شده است، محققان دریافتند که با مصرف کردن روزانه دو فنجان قهوه، به میزان ۴۴ درصد، خطر ابتلا به سیروز کبدی کاهش پیدا میکند
• طبق تحقیقات انجام شده خطر ابتلا به بیماری آلزایمر در کسانی که قـهوه مصرف میکنند بیش از ۶۵ درصد کمتر است، معمولاً افراد بالای ۶۵ سال به این بیماری مبتلا میشوند بنابراین این خواصّ قهوه بسیار مهم و قابل توجّه برای بزرگسالان و کهنسالان است
• پس از آلزایمر بیماری پارکینسون دوّمین بیماری رایج در حیطۀ عملکرد مغز است، طبق مطالعات انجام شده مصرف قهوه خطر ابتلا به بیماری پارکینسون را بین ۳۲ تا ۶۰ درصد کاهش میدهد
• سکتۀ مغزی خطرناک و همچنین وحشتناک است امّا مصرف کردن قهوه و استفاده از خواصّ آن احتمال بروز سکتۀ مغزی را کاهش میدهد، در مطالعۀ انجام شده طی سال ۲۰۱۷ مشخص شد که نوشیدن روزانۀ قهوه باعث میشود بسیاری از عوامل مرگ و میر همانند سکته مغزی کاهش پیدا کند
• قهوه به دلیل داشتن کافئین زیاد ادرارآور است و مایعات بدن را دفع میکند، پس غلظت مخاطی سینوسها را بالا برده و غدد ترشحی را میبندد که باعث التهاب و زمینهساز رشد باکتریها میشود بنابراین در تشدید بیماری سینوزیت بسیار مؤثر است
• مصرف قهوه برای افرادی که نارسایی کلیه دارند، به دلیل وجود درصد بالایی از پتاسیم توصیه نمیشود و آنها میبایست تحت نظر پزشک قهوه مصرف کنند
• خوردن قهوه به صورت زیاد باعث دفع کلسیم از بدن و در نتیجه رسوب کردن آن در کلیهها و ایجاد سنگ کلیه میشود بنابراین افراط در آن میتواند برای کلیهها مضر و سنگساز
• قهوه باعث افزایش فشار خون میشود و افراد مبتلا به پرفشاری خون در برابر آن آسیب پذیرترند
• قهوه خواب را برهم میزند و تا حد چشمگیری بر سیستم عصبی مرکزی تأثیر میگذارد، بهتر است ۴ تا ۶ ساعت قبل از خواب قهوه مصرف نشود